نویسنده: فریدون هویدا
برگردان از متن فرانسه: اردشیر لطفعلیان
نزدیک به پایان دهۀ ۱۹۵۰، جلال آل احمد که برای نخستین بار از اروپا دیدن می‌کرد به توصیۀ یک دوست مشترک چپ گرا برای دیدار با من به پاریس آمد. او نسخه ای از کتاب «غرب زدگی» خود را که تازه انتشار یافته و برایش شهرت زیادی در میان عناصر لیبرال و نیز برخی از روشنفکران محافظه‌کار ایرانی به ارمغان آورده بود، به من اهداء کرد. من از عقاید آل احمد با توجّه به اینکه دوست مشترک ما او را یکی از اعضای (سابق) حزب توده معرفی کرده بود در شگفت ماندم. فرود آمدن تازیانۀ انتقاد بر سر “روشنفکران ایرانی که شیفتۀ فرهنگ غرب شده و فرهنگ بومی خود را به غفلت سپرده بودند”، از قلم کسی که در نوشته های دیگرش ستایشگر آزاد اندیشی و جهان شمولی فرهنگی بود، برایم غریب می نمود. من که هم به مقتضای تربیت خانوادگی و هم زیر تأثیر محیط تحصیلی از معتقدان سیرۀ بردباری هسنم با وی به شیوه‌ای متمدنانه به گفت و شنودهای درازی نشستم و کــوشیدم تـــا احتمال وجــود پاره‌ای از رسوب های مرتجعانه را در عقایدش به وی یادآوری کنم. او را با دوستان ایرانی و فرانسوی خود آشنا کردم و از پذیرایی در حقّ وی هیچ فرو نگذاشتم. امّا در پایان اقامت آل احمد در پاریس او را به همان اندازۀ روشنفکران استالینی وابسته به حزب کمونیست فرانسه، خشک اندیش یافتم. من در آن هنگام افراط گرایی آل احمد را بیشتر به اوضاع و احوال سیاسی حاکم بر ایران که در آن همواره خودکامگی و اقتدارگرایی حکومت ها (جز در سال های جنگ جهانی دوّم در زیر سایۀ نیروهای متفقین و بعد از آن در اوایل دهۀ ۱۹۵۰ که ایرانیان تاحدودی از آزادی برخوردار شدند) امری معمول و متداول بوده است نسبت دادم.
با این همه، اصطلاح «غرب زدگی» و نه استدلال نهفته در آن، شهرت وسیعی را برای آل احمد موجب گردید. این اصطلاح از آن پس طی سالیان متمادی به صورت یک واژۀ خانگــی درآمد، واژه ای که همه بی آنکه از معنایش آگاهی درستی داشته باشند، آن را تکرار می‌کردند. حتّی شاه و بعدها آیت الله خمینی و پیروانش در سخنان خود این اصطلاح را به کار می بردند. شاه «غربزدگی» را همان بی بند و باری که در دهه‌های ۱۹۶۰ و ۱۹۷۰ دامنگیر جوامع غربی شده بود توصیف می‌کرد، حال آنکه آیت الله ها افکار غیراسلامی و کفرآمیز را مشمول آن می دانستند.
اصطلاح غرب زدگی حالا دیگر وارد زبان تقریباً همۀ ایرانی ها و از جمله نسل جوان تری که در خارج اقامت دارد شده است. صِرف این واقعیت که هم شاه، یعنی کسی که می خواست ایران را (به زعم خود) امروزی کند و هم دشمن متشرع او که قصد داشت کشور را به قرون وسطی بازپس برد، به این اصطلاح متوسّل می‌شدند، خود نمایانگر میان تهی بودن آن است.
در هر حال، در روزگاری که همه چیز زیرسلطۀ دانش و فن قرار دارد، ایرانیانی که بخواهند گلیم خود را از آب بیرون کشند، چارۀ دیگری جز اینکه نگاه خو را به سوی غرب برگردانند ندارند. آن ها نه در حوزۀ علمیۀ قم می‌توانند دانش های نو را بیاموزند و نه در مدارس قرآنی مشهد. سنّت گرایان چه مذهبی و چه غیر مذهبی، فرهنگ بومی را به رخ ما می کشند. آنها از علوم پزشکی، ریاضی و اخترشناسی اسلامی یا ایرانی دم می زنند. آیت الله ها و همتایانشان در کشورهای اهل تسنّن می گویند که همه چیز را باید در قرآن جستجو کرد. من با کمال احترام می خواهم عقیده ای متفاوت با آنان ابراز کنم. ممکن است بتوان در تعبیر فلان آیه در کتاب مقدّس گفت که آن آیه اشاره به نیروی اتم دارد، امّا کسانی که به شکافتن اتم توفیق یافتند یا انقلاب صنعتی را دامن زدند انیشتین و دیگر فیزیکدانان غربی بودند که کمترین خبری از «وحی مُنزَل» نداشتند. قرنها است که هیچ کشور شرقی (جز چین و ژاپن در دهه های اخیر) چیزی به دانش امروزین و به فرهنگ جهانی که همچنان در غرب در اوج شکوفایی است، نیفزوده است.
شک نیست که در سده های پیشین ملّت های دیگری (چین، هند، ایران، یونان و….) تمدّن جهانی را آغاز نهادند و به پیشرفت آگاهی همگانی، خرد، دانش و فن شناسی یاری رساندند. چنین بود که در فاصلۀ قرن های هشتم تا یازدهم میلادی دانشوران و اندیشمندان جهان اسلام که بیشترشان، اگر نه همۀ آن ها، ایرانی بودند، به پیدایش بزرگ ترین تمدّن های دوران گذشته مدد رساندند. ابن سینا، بیرونی، فارابی و ابن رشد تنها نمونه‌های معدودی از آن ستارگان بودند که در آسمان دانش درخشیدند. حتّی در همین روزگار نیز ارباب عمایم، چه شیعی و چه سنّی، از آن بزرگان برای تأکید بر ارزش فرهنگ اسلامی نام می برند. تنهــا یک چیز است که این آقایان سعی در پنهان کردنش دارند و آن اینکه پدرانشان در قرن های یازدهم و دوازدهم، آن دانشمندان و بقیۀ فیلسوفان و دانش‌پژوهان مسلمان را به عنوان عناصر بی دین و دشمن مقدّسات محکوم کردند و کتابهاشان را سوزاندند. (آنها فراموش می‌کنند که این دانشمندان حتّی امروز هم، چه در الازهر قاهره و چه در فیضیۀ قم، همچنان محکوم و مطرود باقی مانده اند.)
واقعیت این است که دانشگاه های عقب ماندۀ غرب در قرون وسطی به خوشه چینی از کارهای علمی اندیشمندان و دانشمندان علمی اسلامی برخاستند و به مدد آن توانستند کار خود را پیش برند. کوادری مورخ سرشناس ایتالیایی در روزگار ما تأکید می‌کند که رنسانس بدون بهره جویی دنیای غرب از اندیشۀ ابن رشد امکان پذیر نمی بود. بنابراین، آنچه را که ما تمدّن علمی و فنیّ غرب می خوانیم، حاصل مستقیم بهره گیری از تمدّن اسلامی است. تمدّنی که زمانی زنده و شکوفا بوده ولی امروز دیگر مرده است. (تمدّنی که ایرانیان در آن سهمی بزرگ داشتند.) در نتیجه اگر امروز ایرانیان نگاه خود را به غرب دوخته اند، در واقع به طریقی میراث نیاکان خود را طلب می کنند.
این هیاهویی که پیرامون «غرب زدگی» برخاسته در حقیقت چیزی جز طبل میان تهی نیست. این تلاشی است که واپس گرایان به آن دامن زده‌اند تا ایرانیان را در عقب ماندگی نگاه دارند و از گام نهادن در راه تعالی باز دارند.
غرب زدگی“
نویسنده: فریدون هویدا
برگردان از متن فرانسه: اردشیر لطفعلیان