خبر ناگهانی سقوط بالگرد ابراهیم رئیسی رئیس جمهور در 29 اردیبهشت، نهاد روحانیت تهران را شوکه کرد. در آن سانحه، رئیس جمهور، حسین امیرعبدالهیان وزیر امور خارجه و سایر همراهان کشته شدند. هنوز علت سقوط این هواپیما مشخص نشده است و احتمال خرابکاری نیز رد نشده است. این حادثه در پی مذاکرات غیرمستقیم با آمریکا در مسقط عمان رخ داد. موضوعات مورد بحث شامل برنامه هسته ای و حملات حوثی ها به کشتی های آمریکایی بود. این در حالی است که قرار است چهاردهمین دوره انتخابات ریاست جمهوری برای جایگزینی رئیسی در 8 تیر برگزار شود.
انتخابات ریاست جمهوری 2024
در چند انتخابات گذشته میزان مشارکت بسیار پایین بوده است. در انتخابات پارلمانی که در مارس 2024 برگزار شد، مشارکت به 41 درصد کاهش یافت. تنها 25 میلیون نفر از حدود 61 واجد شرایط رای دادن رای دادند که یک رکورد پایین است. در سال 2021، زمانی که رئیسی انتخاب شد، 49 درصد رای دهندگان در آن شرکت کردند که کمترین میزان از زمان تشکیل جمهوری اسلامی در سال 1979 است. اکثر رای دهندگان از شرکت کردن متنفرند زیرا از قوانین دینی راضی نیستند.
یکی از دلایل کمرنگ بودن رای دهندگان، بررسی صلاحیت متقاضیان توسط شورای نگهبان بوده است. شورای نگهبان متشکل از شش فقیه به انتخاب مقام معظم رهبری و شش نفر از اسلام گرایان متخصص در حوزه های مختلف قانون به انتخاب مجلس می باشد. از سال 92 صلاحیت با تشخیص شورای نگهبان تعیین شده است و مردم فقط می توانند به کسانی رای دهند که شورا صلاحیت آنها را تایید کند. در واقع صلاحدید مردم جای خود را به صلاحدید مقامات دولتی می دهد. بنابراین، بسیاری از گروه‌های سیاسی نامزدهای انتخابی خود را در برگه‌های رای ندارند که به آنها رای دهند. به همین دلیل، گروه های سیاسی سکولار و ملی گرا معمولاً انتخابات را تحریم می کنند. جبهه ملی که ائتلافی از چند احزاب ملی گرا است، از زمانی که چند سال پس از انقلاب توسط رژیم ممنوع شد، پیوسته انتخابات را تحریم کرده است.
شورای نگهبان پس از بررسی سوابق 80 نفر از متقاضیان شرکت در انتخابات ریاست جمهوری آینده، صلاحیت 6 نفر را تایید کرد. آنها سعید جلیلی، رئیس سابق امنیت ملی بودند. علیرضا زاکانی، شهردار فعلی تهران؛ امیرحسین قاضی زاده هاشمی، معاون سابق رئیس جمهور؛ محمدباقر قالیباف، رئیس مجلس؛ مسعود پزشکیان، نایب رئیس سابق مجلس و وزیر بهداشت و مصطفی پورمحمدی، آخوند وزیر دادگستری. سه نامزد اول نیز در انتخابات ریاست‌جمهوری قبلی در سال 2021 انتخاب شدند. شورا چندین چهره برجسته رژیم را از نامزدی رد صلاحیت کرد.
راهبرد حضور بیشتر رأی دهندگان در این انتخابات، انتخاب مسعود پزشکیان، تنها کاندیدای اردوگاه موسوم به اصلاح طلبان بود. پزشکیان گفته است که تلاش بر این است که مردم خشمگین نظام را به هر طریق ممکن به پای صندوق های رای بازگردانیم. اصلاح طلبان برای دگردیسی جمهوری اسلامی در مقایسه با گروه های سیاسی سکولار که آرزوی سقوط رژیم دینی را دارند، تلاش می کنند. پزشکیان 70 ساله از پدری آذربایجانی و مادری کرد در شهر مهاباد به دنیا آمد. مهاباد در استان کردستان قرار دارد. پزشکیان به زبان آذری (زبان ترکی رایج در استان های آذربایجان) نیز صحبت می کند. پزشکیان اصرار دارد که فرزندانش در خانه ترکی صحبت کنند. هدف از انتخاب او این است که رای دهندگان بیشتری را از اردوگاه اصلاح طلبان و همچنین منطقه شمال غرب که دارای جمعیت کُرد و آذری است، بیاورد. با این حال، وارد کردن پزشکیان به بازی انتخاباتی ممکن است لزوما مشارکت رای دهندگان را افزایش ندهد، زیرا اکثر مردم خواهان تغییر ساختاری در نظام دینی هستند. با این حال، برخی از همکاران اصلاح طلب او از او حمایت نکرده اند. پزشکیان یک اسلام گرا معمولی است که می خواهد دین سالاری را حفظ کند و در عین حال سیاست های نئولیبرالی را دنبال کند.
برنامه های کاندیداها
هر یک از نامزدها به همراه دو مشاور خود فرصت داشتند تا برنامه‌های خود را در میزگردی در تلویزیون دولتی به حاضران ارائه دهند. پنج مناظره برای شش نامزد برگزار شد تا رویکرد خود به سیاست اقتصادی، سیاست خارجی، مسائل فرهنگی، تحریم‌های اقتصادی، مذاکرات هسته ای و حجاب زنان.
پزشکیان گفته است که چیزی از اقتصاد نمی داند و می تواند در این زمینه به مشاور خود اعتماد کند. او جواد ظریف را به عنوان مشاور سیاست خارجی خود انتخاب کرده است. پزشکیان و ظریف در رادیو و تلویزیون درباره برجام و آشتی با آمریکا صحبت کردند. برخی پزشکیان را یک شیاد می دانند که وانمود می کند قوانین تئوکراتیک را حفظ می کند و در عین حال اصلاحات اقتصادی نئولیبرالی را دنبال می کند و ایران را به توافق هسته ای به امید رفع تحریم های اقتصادی باز می گرداند. با این حال، این تفکر آرزویی است. موضوع هسته ای بهانه ای از سوی آمریکا برای تضعیف و مهار ایران در منطقه نفت خیز است. حتی در هشت سال ریاست جمهوری حسن روحانی، زمانی که ظریف وزیر امور خارجه و مذاکره کننده هسته ای بود، آمریکا پیشنهاد تعلیق موقت تحریم ها را داد و آن را لغو نکرد و هرگز قانونی در کنگره آمریکا تصویب نشد که اجازه لغو تحریم ها را بدهد.
در داخل، رژیم مشکلات زیادی دارد. ایرانیان از قوانین دینی و اقتصاد رو به زوال ناامید شده اند. با این حال، در سطح بین‌المللی، روحانیون اخیراً به دلیل حمایت از فلسطینی‌هایی که تحت جنگ شدید نسل‌کشی اسرائیل بوده‌اند، حمایت مسلمانان منطقه را به دست آورده‌اند که تاکنون بیش از 38000 فلسطینی کشته شده‌اند که بیشتر آنها هستند. زنان و کودکان روحانیون از اسلام گرایان شبه نظامی در منطقه حمایت می کنند که با موشک به اسرائیل حمله می کنند، زیرا جنگ در غزه ادامه دارد. روحانیون ارشد جمهوری اسلامی از آرمان فلسطینی ها به عنوان یک نیروی سیاسی قدرتمند برای ترویج نفوذ خود در جهان اسلام استفاده می کنند. با توجه به این سیاست، اصولگرایان از حمایت های مردمی بیشتری نسبت به به اصطلاح اصلاح طلبان برخوردار هستند که عموماً طرفدار سیاست های غرب گرا هستند.
چالشی که در این انتخابات وجود دارد این است که آیا اصلاح طلبان علیرغم ناکامی گذشته خود در بهبود معیشت ایرانیان می توانند ریاست جمهوری را به دست آورند یا خیر؟ رئيس جمهوري اسلامي رئيس دولت نيست. او به عنوان مدیری عمل می کند که دستورات رهبر معظم انقلاب علی خامنه ای را اجرا می کند. ولی فقیه به عنوان رئیس دولت عمل می کند و در مسائل کلیدی داخلی و خارجی اختیار نهایی را دارد. خامنه ای 85 ساله است و در وضعیت نامناسبی قرار دارد. او در حال انجام اقداماتی است تا اطمینان حاصل شود که ایران به حفظ قواعد تئوکراتیک ادامه خواهد داد. خامنه‌ای و کارکنانش تمایلی ندارند به اصلاح‌طلبان فرصت واقعی برای پس گرفتن ریاست جمهوری داشته باشند. اصلاح طلبان هر زمان که ریاست جمهوری را به دست گرفتند، اقتصاد را بیشتر وخیم کردند و کشور را تضعیف کردند.
***
اکبر تربت (atorbat@calstatela.edu) نویسنده کتاب «سیاست نفت و فناوری هسته‌ای در ایران»، پالگریو مک میلان، (2020)، https://www.palgrave.com/gp/book/9783030337650، فارسی است. ترجمه کتاب در آدرس زیر موجود است: https://www.researchgate.net/publication/368362195_سیاست_نفت_و_تکنولوژی_هسته_در_ایران_ترجمه_فارسی_اکبر_تربت