درسی از دفتر مولانا: “کی توان حق گفت جز زیر لحاف”
از میان داستان های دلکش مثنوی مولوی یکی هم داستان شطرنج بازی شاهی با دلقک خویش است. شاه بازی را با دلقک آغاز می کند و دلقک با بازی ماهرانۀ خود به سرعت شاه را مات می کند.
شاه با دلقک همی شطرنج باخت
مات کردش زود و خشم شه بتافت
رسم گویا چنین بوده است که برندۀ بازی پس از مات کردن حریف واژۀ “شه” به تکراربر بان می آوردده است و چنانکه مولوی روایت می کند دلقک نیز پس از بردنِ دست چنین می کند:
گفت “شه شه” و آن شاه کبر آورش
یک یک از شطرنج می زد بر سرش
آری، شاه عظیم الشأن! یا در اصطلاح چاپلوسان درباری گذشته “قبلۀ عالم”، شاهنشاه آریلمهر” و در روزگار ما “رهبر معظم”، به جای آن که واقعیت را که همان ضعف خود در بازی شطرنج و باختن به دلقک باشد با وقار و آرامش بپذیرد و بکوشد در نوبت بعدی بهتر بازی کند، عنان اختیار را به دست خشم می سپارد و مهره های شطرنج را یک یک بر سر دلقک بی نوا می کوبد.
در دست دوم دلقک همچنان برنده است و شاه بازنده. این بار دیگ خشم سلطان بدتر از پیش به جوش می آید و دلقک بخت برگشته را با شدتی بیشتر مورد نوازش قرار می دهد.
در دست سوم باز همان وضع تکرار می شود و دلقک از ترس جان مانند برهنه ای که در معرض باد سرد زمستانی قرار گرفته باشد در برابر انفجار غضب شاه برخود می لرزد:
باردیگر باختن فرمود میر
او (دلقک) چنان لرزان که عور از زمهریر
این بار هم شاه همایون جاه تا آنجا که زوردر بازو دارد دلقک را از مشت و سیلی بی نصیب نمی گذارد.
بازی به اصرار شاه که می خواهد انتقام باخت خود را به هر قمیتی باشد از دلقک بگیرد و برتری خود را ثابت کند، برای بار چهارم ادامه می یابد. به آسانی می توانید حدس بزنید که چه اتفاقی می افتد. بهتر است ماجرا را از زبان خود مولانا بشنویم.:
باخت دست دیگر و شه مات شد
وقت شه شه گفتن و میقات شد
دلقک که کیفر بُرد خود را در بارهای پیشین از دست شاه و یاد آوری حقیقت به او به وضع دردناکی چشیده است، این بار دیگر نشستن را جایز نمی شمارد. به سرعت از جا می جهد، به کنجی پناه می برد و چندین نمد و بالش روی خود می اندازد و زیر آنها پنهان می شود:
برجهید آن دلقک و در کُنج رفت
شش نمد بر خود فکند از بیم تفت (خشم)
زیر بالشها و زیر شش نمد
خفت پنهان تا ز خشم شه رهد
شاه در حالی که کف بر لب آورده است، نعره زنان و ناسزا گویان از دلقک می پرسد این چه کاری است که دارد می کند؟ اما دلقک با وجود بیم جان نمی تواند از بیان حقیقت دم فروبندد از همان زیر نمد ها و بالش ها باردیگر فریاد “شه، شه” خود را بلند می کند برای توجیه کار خویش چنین می گوید:
کی توان حق گفت جز زیر لحاف
با تو ای خشم آور آتش سجاف
و جان کلام داستان در همین بیت نهفته است. چند روز پیش هنگام مروری بردفتر پنجم مثنوی شریف و خواندن داستان شطرنج بازی شاه با دلقک، وقتی به اینجای داستان رسیدم، بی اختیار در تأمل فرو رفتم. دوچیز مایۀ این تأمل بود. یکی دیدم با آنکه از روزگار مولانا بیش از هشت قرن گذشته است (به فرض این که آن داستان به عهدی بعید تر مربوط نباشد)، مخاطرات حق گویی در همین زمان و در این عهد تسخیر فضا و خیر هوش مصنوعی، در کشور ما و بویژه در این روزگار عدل اسلامی! نه تنها تخفیفی نیافته، بلکه شدّتی به مراتب بیشتر نیز یافته است. هنوز هم در آن سرزمین اگر کسی به خود جرأت دهد و بخواهد کلام حق را در جایی جز زیر لحاف بر زبان راند کمترین ایمنی بر جان و مال خود نخواهد داشت. هنوز صاحبان قدرت در آنجا، صرفنظر از این که چه عناوینی برای خود اختیار کرده باشند، چنان از شنیدن حرف حق دگرگون می شوند که نمی خواهند هرگز سر بر تن گویندۀ چنان کلامی ببینند. هنوز هرکس که در آنجا بر مسند قدرت می نشیند حق و حقیقبت را در مالکیت انحصاری خود می بیند و وای بر حال کسی که جرأت بیاورد و بخواهد به وی بگوید شکل دیگری هم از حقیقت، چه بسا مقبول تر و پذیرفتنی تر و حتی برتر از حقیقت مورد ادعای او وجود دارد. نکتۀ تأمّل انگیز دیگر در داستان مولانا رفتار دلقک و پافشاری بی پروا و شجاعانه اش بر حق گویی است. او با وجود آگاهی ازپی آمد ناگوار بر زبان راندن حرف حق در برابر یک فرمانروای خودکامه، راضی به سکوت نمی شود، بلکه با فراهم آوردن حفاظی هر چند کوچک بر گرد خود، حرف حق را، هر قدر هم که به گوش شاه ناخوشایند باشد، همچنان تکرار می کند.
پیش از بستن کتاب، با خود اندیشیدم اگر دلقک های طاق و جفتی که در لحظات حساس تاریخ گذشته و معاصر ما در لباس صدر اعظم و وزیر و کیل و مشاور و نخست وزیر و رئیس جمهوری پیرامون صاحب قدرت حلقه زده بودند یا حلقه زده اند، درحد همان دلقک داستان از شهامت حق گویی برخوردار بودند، امروز ما روزگار بهتری می داشتیم.