تا ماه مه سال گذشته، اصولگرایان در ایران بر کرسی ریاست جمهوری تسلط کامل داشتند و این کشور از طریق متحدان خود در منطقه، موضعی قوی در برابر اسرائیل داشت. اما پس از سقوط هلیکوپتر حامل ابراهیم رئیسی رئیس جمهور، حسین امیرعبداللهیان وزیر امور خارجه و سایر همراهان ، اوضاع به طور غیرمنتظره ای تغییر کرد.
علیرغم آخرین اعلامیه دولت مبنی بر اینکه سقوط به دلیل شرایط بد آب و هوایی بوده است، گمانه زنی ها در مورد خرابکاری همچنان ادامه دارد. ناظران فکر می‌کنند رژیم می‌خواست با ادعای اینکه سقوط به دلیل شرایط آب‌وهوایی با عدم پذیرش “سقوط عمدی” هلیکوپتر، چهره خود را حفظ کند. منتقدان این سوال را مطرح می کنند که چرا توده ابر متراکم فقط به هلیکوپتر میانی مربوط می شود و نه دو هلیکوپتر دیگر.
جایگزینی رئیس جمهور برای رژیم مشکل ساز شد زیرا در چند انتخابات گذشته مشارکت رای دهندگان کم شده بود. از این رو، رژیم موفق شد مسعود پزشکیان را از جناح اصلاح طلب که دارای پیشینه چند قومیتی است انتخاب کند تا مشارکت قومیتی را افزایش دهد. پیشینه قومی پزشکیان به او کمک کرد تا در رقابت با سعید جلیلی، کاندیدای اولیه اردوی اصولگرایان، برنده ریاست جمهوری شود.
از 3 آگوست 2024 که پزشکیان روی کار آمد، کشور به طور مداوم هم از نظر اقتصادی و هم از نظر سیاسی ضعیف تر شده است. در داخل کشور، تورم بسیار بالا با نرخ سالانه 32 درصد و حدود 3 درصد ماهانه باقی می ماند. ارزش پول ملی در برابر دلار به پایین ترین حد خود رسیده است. دلار از حدود 767550 ریال در ژوئیه 2024 به 840000 ریال یا حدود 9.4 درصد در 31 ژانویه 2025 کاهش یافته است. نارضایتی ایرانیان از رژیم تئوکراتیک در حال افزایش است. در صحنه بین المللی، متحدان ایران در سوریه و لبنان به شدت ضعیف شده اند. ایران رهبران سه متحد بزرگ منطقه ای خود، سوریه، حماس و حزب الله را از دست داده است. علاوه بر این، دولت ترامپ قصد دارد به «فشار حداکثری» قبلی خود علیه ایران ادامه دهد. از این رو، ایران اکنون به برنامه هسته ای خود برای جلوگیری از تهدید امپریالیسم غرب علیه خود متکی است. در عین حال، ترامپ قصد دارد رژیم را مجبور به مذاکره برای توقف برنامه هسته‌ای خود کند، که ممکن است پس از تسلیم تأسیسات هسته‌ای توسط دولت قذافی، سرنوشت لیبی را تجربه کند. با این حال، به گفته پولیتیکو، سناتور لیندسی گراهام از دونالد ترامپ، رئیس جمهور آمریکا خواسته است که با زور به دنبال ایران باشد. گراهام بر این باور نیست که مذاکرات ایران را از تولید تسلیحات هسته ای باز خواهد داشت.
پزشکیان در جریان مبارزات انتخاباتی ریاست جمهوری خود گفته بود که می خواهد دستورات رهبر مذهبی علی خامنه ای را اجرا کند و هیچ ابتکار و برنامه ای از خود ندارد. یعنی رای مردم به او بی ربط بود. علاوه بر این، پزشکیان گفته بود که یک حکومت وحدت ملی متشکل از همه گروه های سیاسی تشکیل خواهد داد، اما بعداً حکومتی را علیه گروه های رادیکال تشکیل داد. در حال حاضر به نظر می رسد دولت او در حال تمدید اجرای سیاست های حسن روحانی است. او فکر می کند تنها راه حل مشکلات ایران تعامل با واشنگتن است.
پزشکیان گفته است که با آمریکا درباره برنامه هسته‌ای ایران مذاکره خواهد کرد تا تحریم‌ها علیه ایران برداشته شود تا سرمایه‌گذاری خارجی جذب شود و اقتصاد ایران احیا شود. اما مذاکره با آمریکا با واکنش تند جناح اصولگرا و تشدید درگیری بین دو جناح مواجه شده است.
دعوای جناحی بر سر مذاکرات
نام‌های مختلفی برای تعیین مرزبندی جناح‌های سیاسی در ایران به کار رفته است، از جمله محافظه‌کاران، اصولگرایان، تندروها، اصلاح‌طلبان، میانه‌روها، اسلام‌گرایان تندرو و غیره. کارگران و مردم فقیر ایران طبقه پایین را در مقابل طبقه بالا و ثروتمند تشکیل می دهند که از طبقه بالا هستند. اما چه کسی چه کسی را رهبری می کند؟ اصولگرایان از طبقه پایین حمایت می شوند. اصلاح طلبان مورد حمایت طبقه بالا هستند و طرفدار اصلاحات هستند و برخی از آنها به عنوان کمپرادور قدرت های غربی عمل می کنند. با این وجود، اکثر ایرانیان به این جناح ها تعلق ندارند و با حکومت دینی در ایران مخالفند.
اصلاح طلبان مقاومت در برابر سلطه غرب را بیهوده می دانند. آنها معتقدند جمهوری اسلامی برای بقا و توسعه خود چاره ای جز سازش با غرب ندارد، به ویژه اکنون که آمریکا و اسرائیل تهدید به حمله به ایران می کنند. یکی دیگر از استدلال های طرفدار غرب برای مذاکره و سازش با آمریکا این است که به نارضایتی ملت از شرایط سخت اقتصادی اشاره می کنند و به این نتیجه می رسند که مردم دیگر آمادگی مقاومت در برابر فشارهای اقتصادی آمریکا را ندارند. اما سیاست های نئولیبرالی تجویز شده توسط اصلاح طلبان مانند آزادسازی نرخ ارز و کاهش مداوم ارزش پول ملی، خصوصی سازی لجام گسیخته و سرکوب دستمزدها و حقوق ها از عوامل این نارضایتی در گذشته بوده است.
اصولگرایان می گویند نشستن بر سر میز مذاکره با غرب از موضع ضعف در حال حاضر مساوی با شکست است. اگر ایران اکنون در ضعف با آمریکا مذاکره کند، نتیجه ای جز تحقیر نخواهد داشت. آنها معتقدند ایران باید در برابر فشارهای آمریکا مقاومت کند و در عین حال روابط خود را با شرق به ویژه با چین و روسیه تقویت کند تا تحریم ها را بی اثر کند.
با این حال، اصولگرایان به طور قابل توجهی بیشتر حوزه انتخابیه خود را از دست داده اند. پایگاه سیاسی آنها به حدود 20 درصد از جمعیت حامی آنها کاهش یافته است. در مقابل اصلاح طلبان با وجود پیروزی در انتخابات، پایگاه سیاسی زیادی ندارند. برخی از کسانی که به پزشکیان رای دادند در واقع می خواستند به مصاف اصولگرایان بروند. خامنه ای سعی می کند بین دو جناح تعادل برقرار کند تا رژیم خود را حفظ کند و احتمالاً پسرش مجتبی را جانشین خود کند.
در این میان، حکومت ضد آخوندی بار دیگر در حال افزایش است. محمد مقیسه و علی رازینی دو قاضی روحانی دیوان عالی کشور در تاریخ 18 ژانویه 2025 در دفتر خود در تهران کشته شدند و قاضی دیگری به نام محمد میری مجروح شد. مهاجم خودکشی کرد.
پزشکیان در سازمان ملل
پزشکیان در سپتامبر 2024 برای شرکت در هفتاد و نهمین نشست مجمع عمومی سالانه سازمان ملل به نیویورک آمد. او را برخی از اعضای دولتش از جمله محمدجواد ظریف و عباس عراقچی که در سال 2015 بر سر توافق هسته ای منحل شده با غرب مذاکره کرده بودند، همراهی می کردند. پزشکیان در 23 سپتامبر در یک کنفرانس مطبوعاتی با نمایندگان رسانه های آمریکایی گفت: «ما. حاضریم همه سلاح‌هایمان را کنار بگذاریم، مشروط بر اینکه اسرائیل همین کار را بکند.» الفاظی که وی در گفت و گوهای خود در مورد اسرائیل به کار برد، واکنش های داخلی را در پی داشت و با دیدگاه روحانیون تهران که ضرورت نابودی رژیم غیرقانونی صهیونیستی را در منطقه می دانند، همخوانی نداشت.
وی در دیدار با مسئولان رسانه های آمریکایی گفت: من سیاست بلد نیستم و سیاست نمی فهمم. روزنامه کیهان نوشت: شواهد نشان می‌دهد که آقای رئیس‌جمهور تخصص چندانی در سیاست ندارند، در عین حال، علم به سیاست و آگاهی از قواعد سیاسی یکی از مهم‌ترین شرایطی است که در یک رئیس‌جمهور باید وجود داشته باشد. بر اساس قوانین جاری، رئیس جمهور از بین مردان سیاسی کشور انتخاب می شود. فقدان تخصص و دیدگاه های ساده لوحانه رئیس جمهور در امور بین الملل باعث شد رژیمی که خود را یک حکومت انقلابی می داند، وضعیتی شرم آور ایجاد کند.
با این حال، پزشکیان در 24 سپتامبر 2024 در سخنرانی خود در مجمع عمومی سازمان ملل متحد، اعلام کرد که دولت ایران آماده است «با همه طرف‌های برجام تعامل داشته باشد». پس از سخنرانی وی در سازمان ملل، شام تشریفاتی هیأت وی در هتل گران قیمت «میلنیوم هیلتون» نیویورک برگزار شد. برخی از مهمانان دعوت شده از لابی‌های سرشناس جمهوری اسلامی در آمریکا بودند. تعدادی از آنها برای گروه بین المللی بحران (ICG) کار می کنند، یک سازمان اندیشکده که جورج سوروس در ابتدا بودجه تاسیس آن را تامین کرد و همچنان از آن حمایت می کند. گروه بحران نقش اساسی در تحمیل برجام فاجعه بار بر ایران داشت که میلیاردها دلار برای ملت هزینه کرد و هیچ منفعتی در پی نداشت. هدف ICG ایجاد شکل جدیدی از جمهوری اسلامی است که بتواند به نظام سرمایه داری جهانی بپیوندد. کمپرادورهای ایرانی به رهبری محمدجواد ظریف بر روی چنین طرحی کار می کنند.
پزشکیان به دلیل عدم آگاهی از سیاست و امور بین الملل، محمدجواد ظریف را به عنوان معاون راهبردی خود منصوب کرد. با این حال، نمایندگان مجلس از انتصاب وی انتقاد کردند زیرا فرزندان او شهروند آمریکا هستند. اندکی بعد ظریف استعفا داد اما بعداً با شرکت در جلسات دولت به کار بازگشت. پزشکیان مدعی شد که از روسای دو قوه دیگر برای ابقای ظریف در سمت خود مجوز گرفته است. نمایندگان مجلس به پرونده انتصاب غیرقانونی ظریف رأی داده و تأیید کرده بودند که باید برای برکناری وی به قوه قضائیه ارجاع شود. 154 نماینده مجلس با ارسال نامه ای به محمدباقر قالیباف، رئیس مجلس از وی خواستند تا برای برکناری ظریف از سمت خود از طریق قوه قضائیه پیگیری کند. اما قالیباف، یکی از بستگان خانواده رهبر مذهبی علی خامنه‌ای، ظاهراً به دستور خامنه‌ای، از اجرای درخواست نماینده مجلس خودداری کرد. این بدان معناست که مجلس نظارت پارلمانی خود را کنار گذاشته است.
ظریف در مجمع جهانی اقتصاد
با این حال، زمانی که ظریف در ژانویه 2025 در مجمع جهانی اقتصاد در داووس سوئیس شرکت کرد، اوضاع شدیدتر شد. ظریف در مصاحبه با فرید زکریا سعی کرد با بحث در مورد موضوعاتی که از آنها دفاع می‌کردند، اصولگرایان را شیطان جلوه دهد. حجاب که نمادی از تسلط اصولگرایان بر زنان است، در آن گنجانده شده است. ظریف گفت: جمهوری اسلامی بی حجابی را تحمل می کند. وی همچنین به عملیات هفتم اکتبر حماس علیه اسرائیل اشاره کرد و گفت که این حمله شانس احیای توافق هسته ای 2015 را از بین برده است. متعاقباً کمیسیون امنیت ملی مجلس خواستار برکناری وی شد
اکبر تربت نویسنده کتاب «سیاست نفت و فناوری هسته‌ای در ایران» پالگریو مک میلان (۲۰۲۰) است. ترجمه فارسی کتاب در اینجا موجود است