استبداد فقاهتی پی آمد نا خواستۀ این دگرگونی بود
یران، کشوری که صد و هفده سال پیش، جنبش پر ارج مشروطیّت را به پیروزی رساند، امروز گرفتار یکی از واپس گرا ترین و سرکوب ترین نظام های حکومتی است که در این روزگار می توان سراغ کرد. شورِ آزادی و عشق به زیستن در پناه قانون وعدالت، پیش از دیگر کشورهای مشرق زمین در دل ایرانیان افتاد. با آنکه در آن هنگام، آگاهی های سیاسی و فرهنگی مردم به درجاتی به مراتب کمتر از امروز بود، ملّت ما با جانفشانی های ستایش انگیز زنجیرهای استبداد و خودکامگی را از هم گسست و کشور دارای مجلس شورای ملّی و قانون اساسی شد.
قانون اساسی مشروطه را در اصول بنیانی اش بعد از گذشت بیش از یک قرن از تدوین آن، هنوز می توان در شمار قوانین اساسی مترقی جهان به شمار آورد. آن قانون اگر یکباره به وسیلۀ دو پادشاه پهلوی زیر پا گذاشته نمی شد، با وارد ساختن پاره ای اصلاحات و حذف برخی بخش های ناهماهنگ با تحوّلات زمان، به خوبی می توانست آزادی های دموکراتیک و عدالت و برابری را درجامعۀ ما در بلند مدّت تأمین کند.
کوشش در راه رسیدن به مقصود یک چیز و توانایی در پاسداری از آنچه بدست آمده چبز دیگری است. پدران آزادیخواه ما در جنبش مشروطیّت با نثار جان و مال خود دیو ارتجاع و استبداد را به زانو درآوردند. امّا آن را به یکباره نکشتند. این حیوان خطرناک و سخت جان تنها ضربتی خورده و زخمی برداشته بود. این شد که در نخستین فرصت از جای برخاست و با آراستن خود در زیر ظاهری فریبنده، دوباره بر مقدّرات ما تسلّط یافت. مردم آزاده و میهن دوست تا به خویش آیند رشته کارها یکایک از کفشان بیرون آمده بود.
از هنگام پیداش مجلس شورای ملّی و تدوین قانون اساسی در ایران تا رویدادهایی که به چیرگی ملّایان و استقرار نظام واپس گرای کنونی انجامید، در مدّتی بیش از هفتاد سال ایران به ظاهر و در روی کاغذ دارای نظام مشروطۀ پارلمانی و برخوردار از حکومت قانون بوده است. امّا در طول این دوران، شمار سالهایی که مشروطه در کشور ما نسبتاً معنایی داشته و حاکمیِّت تا حدودی مطابق با خواست نمایندگان مردم اعمال شده از انگشتان دو دست تجاوز نمی کند.
دوران کوتاه زمامداری دکتر مصدّق را باید درشمارهمین سالها واز بهترین و درخشان ترین لحظه های تاریخ معاصرایران گذاشت. اگر از آغاز استقرار مشروطیّت تا کنون، تحوّل جامعه به سوی آزادی و دموکراسی و تقویّت حکومت قانون با سیری آهسته و استوار پیموده می شد، کشور ما امروز در زمرۀ دموکراسی های پخته و جا افتادۀ جهان می بود. افسوس که چنین نشد و آنچه پیش آمد در جهت وارونۀ آرزوهایی بود که مردم ایران هنگام بر پا کردن جنبش مشروطه در سر می پروراندند. بی شک وضعی که در چهل و چند سال گذشته در پیِ به هدررفتن یک انقلاب مردمی و خارج شدن آن از مسیر راستین خود در کشور ما پدید آمده از آنجا که یک نابجایی تاریخی است، دوام پذیرنیست. قرائن بسیاری هم از گزیر نا پذیری این دگرگونی خبر می دهند، منتها به سبب سرشت تحوّلات سیاسی تاریخ دقیقی برای آن نمی توان تعیین کرد. کسانی هم که تاکنون چنین کرده اند به راه خطا رفته و خو د را بی قدر ساخته اند. اکنون با نگاهی به پشت سر، یک پرسش اساسی به ذهن خطور می کند و آن این است که چگونه مردم ایران در صد و چند سال پیش با توانایی های محدود توانستند در پیکار با اهریمن ارتجاع و استبداد به چنان کامیابی بزرگی دست یابند و چرا یک قرن بعد از آن با وجود برخورداری از امکاناتی بس گسترده تر و آگاهی های فکری به مراتب بیشتر، در برابر اهریمن دوباره به پا خاستۀ ارتجاع چنان زود و آسان توان خود را باختند؟
این پرسشی است که در یک مقاله نمی توان پاسخ بایسته به آن داد. آنچه که نگارنده در این فرصت می خواهد بر آن تمرکز کند همان سخت جانی ارتجاع مذهبی و ریشه دوانیدن آن در اعماق جامعه در سایۀ استبداد دیر پای حکومتگران گذشته و نشان دادن این واقعیت است که چگونه ارتجاع جان گرفتۀ مذهبی در سال های منتهی به انقلاب بهمن پنجاه هفت، ادامه دهندۀ خط فکری سردمداران ارتجاع مذهبی در برابر جنبش مشروطیت بود.
بررسی آنچه که در جریان جنبش مشروطیت به شکل مشروعه خواهی عنوان شد و مقاومت سرسختانه ای که از جانب شرع فروشان در برابر ارادۀ آزادیخواهانۀ مردم به ظهور رسید، از نظر تاریخی شایان اهمیّت است. زیرا عناصر واپس گرا و انحصار طلبی که امروز با دستاویز دین بر مقدّرات کشور ما حاکم شده اند، دنباله رو و میراث خوار همان کهنه اندیشان نادرستکاری هستند که در آن زمان زیر لوای مشروعه کوشیدند از استقرار حکومت قانون و برابری و عدالت برای همۀ شهروندان جلوگیری کنند. در جریان آن جنبش کسانی مانند شیخ فضل الله نوری درهمدستی با دربار فاسد قاجار و توطئه ها و فتنه انگیزی های بسیاری به راه انداختند مدّت ها سدّ راه رسیدن مردم به حکومت مشروطه شدند. با اندوه تمام، امروز در سایۀ قدرت بی منازع دستار بندانِ غاصب انقلاب همان چهره های منحوس امروز به عنوان پیشوایان فکری مردم و قهرمانان تاریخی با آب و تاب تجلیل و تکریم می‌شوند و نامشان بر بزرگ راه ها و مراکز عمومی می در خشد.
* * *
درآغازجنبش مشروطه خواهی ازآنجا که معنای مشروطه برهمگان روشن نبود، بد فهمی های عمیقی بر اذهان بخشی از جامعه چیره شد.. طبقه ملاّیان مرتجع، با در انحصار گرفتن دکّان دین و در همان حال چنگ انداختن بر بسیاری از امور دنیوی، درعمل با سلطنت خودکامه شریک بودند. آنان در ابتدا هنگامی که سخن از مشروطه رفت، گمان بردند خوان تازه ایست که برایشان گسترده می شود و در این سودا بودند که با کوتاه شدن دست سلطان خودکامه، همۀ قدرت ها را قبضه کنند و حاکم بلامنازع در عرصۀ دین و دنیا باشند.
امّا دیری نگذشت که سخن از آزادی قلم و بیان و شرکت زنان در شئون اجتماعی به میان آمد. دکان داران شرع وحشتزده به خود آمدند و دریافتند که این نه آن چیزیست که پنداشته بودند. فهمیدند که استقرار مشروطه نه تنها به ازدیاد قدرت و نفوذ آنان کمکی نمی کند، بلکه سبب خواهد شد که از همۀ صحنه ها حتّی از قلمرو انحصاری و دکّان پرسود دین نیز به تدریج رانده شوند. این بود که با تمام نیرو به دشمنی با مشروطه کمر بستند. شماری از آنان که به امید سود چند گامی با جنبش مشروطه خواهی همراهی کرده بودند، یکباره خود را کنار کشیدند. در آن میان سر سخت تر و کینه توزتر از همه شیخ فضل الله نوری بود که در مقام رهبری مرتجع ترین ملاّیان به دشمنی آشکار با مشروطه برخاست.
البتّه در صف روحانیان انگشت شماری مردان پرهیزگار و نیک اندیش هم بودند که به خیر و صلاح مردم می اندیشیدند. در جنبش مشروطه خواهی به چند چهرۀ برجسته از این گونه مردان بر می خوریم. احمد کسروی در “تاریخ مشروطیّت” خود چنین آورده است: ” دو سیّد (بهبهانی و طباطبایی) به راستی راه مشروطه و قانون می خواستند ولی شیخ فضل الله شریعت را می‌طلبید. آخوند ملاّ محمّد کاظم خراسانی و حاج شیخ عبدالله مازندرانی نیز جانب مشروطه را رها نکردند.”
کسروی در این باره می افزاید: “اگر راستی را خواهیم این علمای نجف و دو سیّد و کسان دیگری از علما که پافشاری در مشروطه خواهی می‌نمودند معنای درست مشروطه را نمی‌دانستند. این مردان غیرتمند از یک سو پریشانی ایران و ناتوانی دولت را دیده و چاره ای برای آن نمی دیدند و از سوی دیگر خود در بند کیش بوده چشم پوشی از آن نمی‌توانستند، پس در این میان در می ماندند. امّا شیخ فضل الله نوری به یکباره در راه دیگری می بود. این مرد در یک سو به شکوه و آرایش زندگی و از سوی دیگر به نام و آوازه و شهرت دلبستگی داشت. او پارک الشریعه بنیاد نهاده و اسب و کالسکه بسیج کرده بود و همیشه با دستگاه اعیانی می زیست. از سوی دیگر فریفتۀ شریعت بود و رواج آن را بسیار می‌خواست. توده و کشور و این چیزها نزد او ارجی نداشت و بدینگونه اندیشه ها کمتر نزدیک آمده بود.”
مظفّرالدّین شاه اندکی پس از امضای فرمان مشروطیت در 13 مرداد 1285 شمسی، در دی ماه همان سال دیده از جهان فروبست. ولیعهد او محمّد علی میرزا که از پیروزی جنبش مشروطیّت سخت ناخشنود بود پس از نشستن بر جای پدر چندی این ناخشنودی را پنهان داشت و از روی ناچاری خود را با مشروطه خواهان همراه نشان داد. امّا از همان روز نخست فکری جز برانداختن مشروطیت در سر نمی پخت. وی که آخوندهای مرتجع را متّحدان طبیعی خود می‌یافت، با همۀ توان در تقویّت آنان می کوشید. استبداد و ارتجاع از دیر باز در ایران با یکدیگر همزیستی تنگاتنگ داشته اند و همدستی آنها در برابر خواست‌های مردم در جنبش مشروطیّت موضوع تازه ای نبود.
همه می دانستند که شیخ فضل الله مهم ترین روحانی ضد مشروطه با دربار و شخص شاه در ارتباط است. گفته می شد که او از شاه هفت هزار تومان گرفته که بر ضدّ مشروطه به کار اندازد. وی کمابیش روزی هشتاد طلبه را به خانه خود می خواند و برایشان سفره می گسترد. در آن سور چرانی ها پس از بدگویی و عیب جویی های تند که به طور روزمرّه از مشروطه به عمل می آورد به هر یک از طلّاب یکی دو قران پول می داد و روانه شان می کرد.
این طلبه که بیشتر از مناطق روستایی برای تحصیل علم! به حوزه های دینی در شهرها کشیده می شدند، بی درنگ به صورت ابزاری در دست آخوندها در می آمدند. چنان که کسروی می نویسد:”گاهی نیز برای بستگی پیدا کردن و پول گرفتن از مجتهدی بر سر او گرد می آمدند و روی هم رفته افزار کار مجتهدان یا بهتر بگوییم سپاه شریعت اینان بودند.”
در این میان موضوعی پیش آمد که نام شیخ فضل الله نوری را سخت سر زبان ها انداخت و آزمندی دنیوی این روحانی جاه طلب را به خوبی آشکار ساخت. ماجرا از این قرار بود که بانک استقراضی روس از مدّت ها پیش در صدد ساختن مرکزی برای خود در وسط تهران بود و این هدف را با جدیّت دنبال می کرد. پس از چندی بر یک بنای متروک که در زمینی موقوفه قرار داشت انگشت نهاد و مشغول فراهم ساختن مقدّمات کار شد. خبر تأسیس یک بانک بیگانه در زمین موقوفه مردم را به هیجان آورد و از هر سو آواز مخالفت با آن بلند شد. هیجان مردم هنگامی به اوج رسید که آشکار شد زمین موقوفه در آن مکان توسط شیخ فضل الله نوری به بانک روسی فروخته شده است. به هر حال ایستادگی مردم در برابر تأسیس بانک در آن محل اجرای طرح را عقیم گذاشت، امّا در این ماجرا به حیثیّت شیخ فضل الله لطمۀ فراوانی وارد آمد. به موازات گسترش احساسات آزادی خواهی و مشروطه طلبی ونیزروشن‌تر شدن خواست‌های آزادیخواهان، آخوندهای مرتجع نیز به اقدامات خود تشکّل بیشتری دادند و شیخ فضل الله در کانون همۀ توطئه‌ها و تلاش‌های ضد مشروطه قرار گرفت. در همین دوران شیخ در نامه ای به پسرش که مقیم عراق بود از حکومت قانون با تندی و نفرت بسیار یاد می کند و آن را کار “بابیها” می داند. او احساسات ضد آزادی خود را در یک جمله چنین بیان می کند: “یک کلمه در نظامنامه آزادی قلم ذکر شد و این همه مفاسد، وای اگر آزادی در عقاید بود. آتش به جان شمع فتد کاین بنا نهاد “.
آخوند دیگری به نام ملّا حسن مجتهد تبریزی، وقتی مردم از تبریز بیرونش کردند آمد و در حرم عبدالعظیم بست نشست. وی در یکی از موعظه هایش پتۀ خود و هم نعلین هایش را بدین گونه بر آب انداخت: “ما نمی توانیم تحمّل کنیم که به مردم بگویند حلوا بپزید و با پول آن مدرسه بنا کنید. قربانی نکنید و از پول آن مریضخانه بسازید. یا روضه خوانی موقوف باشد.”
می بینیم که درد این جماعت در کجاست. آنها در واقع درد دین ندارند. تنها دردشان ترس از بسته شدن دکّان های پر سودی است که به نام دین برای خود گشوده اند و از آن به مردم کالای دروغ و فریب می فروشند.
از آنجا که مشروطه خواهی یک جنبش ضدّ دین نبود و تنها برای برقراری آزادی و عدالت برپا گشته بود، نظر متشرّعین دایر بر نظارت پنج تن از مجتهدان و فقها بر مصوّبات مجلس، و اختیار ردِّ قوانین مباین با شرع پذیرفته شد. این خود پیروزی بزرگی برای شریعت گرایان بود که در برابر مشروطه، مشروعه را علم کرده بودند. با این همه شیخ فضل الله و یارانش با پشتگرمی دربار محمّدعلیشاه به این قدر رضایت ندادند و دست از فتنه جویی و آشوب طلبی و ضدیّت آشکار با مشروطه برنداشتند.
تأمّلی در روشهای دشمنان آزادی در آن هنگام، نشان می‌دهد که بسیاری از شیوه‌های انحصار گران مذهبی در بهمن ماه ۱۳۵۷و بعد از آن از همان روشها تقلید شده بود. در جریان انقلاب مشروطیّت هم آنچه برای دکانداران دین اهمیت اساسی داشت قبضه کردن قدرت و چنگ انداختن بر همۀ ارکان حکومت بود. برای پیشبرد این منظور دستاویزی بهتر از مذهب نمی توانستند یافت. آیت الله خمینی نیز چنان که رویدادها یکی بعد از دیگری نشان دادند، از همان آغاز هدفی جز استقرار دیکتاتوری مذهبی و از خلال آن اعمال قدرت بلامنازع فردی نداشت.
نکتۀ درخور توجّه دیگر آنکه ملاّیان مشروعه خواه در جریان انقلاب مشروطیّت تنها به سلاح حرف مجهز نبودند، بلکه در عمل سلاح های دیگری نیز در اختیار داشتند. چنانکه در برخی از اجتماعاتی که به تحریک شیخ فضل الله به منظور ضدیّت با مشروطه برپا می گردیده تعداد زیادی قمه، کارد و ششلول نزد شرکت‌کنندگان دیده می شد.
از آنجا که تلاش‌های مرتجعین برای خفه کردن جنبش مشروطیّت و از میان برداشتن مجلس شورای ملّی به جایی نرسید، قضیۀ معروف بست نشینی در حرم عبدالعظیم را عَلَم کردند. مرتجعین از آن مکان با دریافت پول از دربار و تقویّت معنوی از سوی شخص شاه کوشش وسیعی را برای شوراندن مردم ساده دل در گوشه و کنار و نیز برآشفتن حوزۀ مذهبی نجف برضدّ جنبش مشروطه‌خواهی آغاز کردند. به دستور محمّد علیشاه تلگرافخانۀ دولتی تلگراف های بست نشینان را به هرجا که مورد نظر آنان بود رایگان مخابره می کرد. درنجف یکی از آخوندهای سردمدار به نام سیّد کاظم یزدی که با شیخ فضل الله همدستی و هماهنگی نزدیک داشت، عرصه را بر علمای طرفدار مشروطه چون آخوند خراسانی و حاجی شیخ مازندرانی تنگ کرده بود.
به قول کسروی: “این مرد از ملاّیانی بود که به کشور و میهن و توده پروا ننمودی و خود از این اندیشه ها دور بودی و جز هوس های آخوندی را دنبال نکردی “.
یکی دیگر از آخوندهای معروف که در کشاکش مشروطیّت دردسر بزرگی برای آزادیخواهان فراهم آورد آخوند ملاّ قربانعلی بود که در اردبیل فرمانروایی می کرد. یکی از ویژگی های برجستۀ این آخوند سنگدلی اش بود. کسانی را که فتوا به کشتن می داد همانجا جلو او سر می بریدند. از جمله کارهای وی شوراندن اوباش بر سعدالسلطنه حاکم لایق و نیکوکار اردبیل و به قتل رساندن او بود. شیخ گردن کلفت دیگری به نام حاج آقا محسن در اراک فرمانروایی مطلق داشت. وی گروهی از اشرار مسلّح را به خدمت گرفته و عرصه را در آن سامان بر حکومت قانون تنگ کرده بود.
بست نشینان به منظور برآشفتن ذهن مردم و برانگیختنشان بر ضدّ مشروطه فعّالیّت گسترده ای داشتنند. افزوده بر تلگراف پرانی، که با کمک های بی دریغ دربار به آسانی صورت می گرفت، شروع به “لایحه“ نوشتن و انتشار آن در میان مردم کردند. چون هیچ چاپخانه ای حاضر به چاپ لوایح آنان نشد، خود با کمک مالی دربار چاپخانه ای خریدند و به راه انداختند. از آن پس لوایح خود را با چاپ سنگی منتشر می‌کردند. در این لوایح که تعدادی از آنها در تاریخ مشروطیّت کسروی گراور شده است، هیچ حرف حساب و منطق و استدلالی به چشم نمی خورد. چیزی که در آنها به فراوانی می توان یافت هتّاکی و فحّاشی و انواع نسبت‌های ناروا به آزادیخواهان و مشروطه طلبان است. آخوند ها در آن هنگام مشروطه خواهان را “بابی” و “طبیعی مذهب” می خواندند و به تلاش برای برانداختن “شرع مقدّس” متّهم می‌کردند.
انحصارطلبی، تحمیل عقیده، برتری جویی و حرص و آز سیری ناپذیر به مال و قدرت و بازیچه ساختن مردم در راه حفظ امتیازات و انحصاراتی که به ناروا به دست آورده بودند، در هر سطر از نوشته های مرتجعین موج می زد. اگر این لوایح را با نوشته ها و گفته های به اصطلاح انقلابی آقای خمینی و همدستان او در آستانۀ انقلاب بهمن پنجاه و هفت مقایسه کنیم، شباهتی که از لحاظ فکر و محتوا و روش و هدف بعد از گذشت بیش از یکصد سال بین آنها می‌یابیم ما را شگفت زده می کند. در یکی از این لوایح، مطلبی در اشاره به مطبوعات وجود دارد که خصومت آشتی ناپذیر ارتجاع مذهبی را با هرگونه فکرآزاد و نو جویی و روشن نگری به خوبی نشان می دهد: “از جمله یک اصل از قانون هایی که از خارجه ترجمه کرده‌اند این است که مطبوعات مطلقاً آزاد است. این قانون با شریعت ما نمی‌سازد. لهذا علمای عظام تغییر دادند و تصحیح فرمودند. کسی را شرعاً نمی‌رسد که بدگویی و هرزگی در حقّ مسلمانی بنویسد و به مردم برساند. پس چاپ کردن کتاب های ولتر فرانسوی که همه ناسزا به انبیا علیه السّلام است ممنوع و حرام می باشد. لامذهب ها می خواهند که این در باز باشد تا این کارها را بتوانند کرد.” (نقل از تاریخ مروطۀ کسروی)
می بینیم که چه سعۀ صدر و چه روح آزاد منشانه ای در این نوشته موج می زند! با امۀیان هم عصر ما میز پس از توفیق در مصادرۀ انقلاب، قبل از هر کاری، بستن روزنامه ها و شکستن قلم ها را که به تشخیص آقای خمینی “از سر نیزه ها خطرناک تر” بودند در اولویت قرار داد.
در یکی دیگر از همان لوایح که در واقع متن سخنان آخوند شروری به نام شیخ علی لاهیجی است چنین آمده است: “همۀ مردم را وعدۀ قانون می دهند. آیا گمان می کنند بتوانند چهل کرور مسلمان را لامذهب نمایند؟ البتِّه هنوز غیرت اسلام نرفته و علمای تهران و سایر بلاد جایی نرفته اند. نمی توانند آزادی مطلق در بلاد اسلام جاری کنند.”
می بینیم که علمای آنچنانی چه حساسیّت مرگباری به آزادی داشتند. ترجیع بند همۀ سخنرانی ها و نوشته هاشان همین ضدیّت با آزادی بود. این میراث نامیمون از مرتجعان صدر مشروطه با شدّت و تعصّبی چند برابر به آخوند های روزگار ما منتقل شده است.
اینان به دستیاری بیگانگان با به کار بستن همۀ مایه هایی که در انبان نادرستی و ریاکاری ذخیره داشتند، دامی ماهرانه بر سر راه ملّت چیدند و ناکامی پیشینیان خود را در استقرار حکومت جهل و تعصّب و قساوت و خودکامگی به خوبی جبران کردند.
محمّد علیشاه که در کمین فرصت برای وارد آوردن ضربۀ کاری به مشروطۀ نو بنیان ایران بود، با مجلس شورای ملّی کج دار و مریز می کرد. وی سه ماه قبل از هجوم وحشیانه به مجلس و بمباران آن به دست لیاخوف روسی در برابر مشروطه خواهان، حالت یک برّۀ رام را به خود گرفته بود.
بست نشینی شیخ فضل الله و همدستانش در حرم عبدالعظیم با ننگ و ناکامی به پایان رسید. امّا آنان از تلاش خود در راه برانداختن مشروطه باز نایستادند. بدین گونه بود که چندی بعد با حمایت پنهانی دربار در میدان توپخانه خیمه و خرگاه زدند و سمپاشی های خود را بر ضدّ مشروطه از سر گرفتند. محمّد علیشاه در همان دورۀ کوتاهی که در کار خام کردن مجلس و تدارک توطئه های خود بود، ظاهراً با برداشتن حمایت از آخوندهای مرتجع که مجلس به عنوان نشانۀ حُسن نیّت از او خواسته بود موافقت کرد. در پی این توافق، ملاّهای مشروعه خواه ناگزیر به برچیدن بساط خود از توپخانه شدند و وقتی از آنجا به دربار پناه بردند، درها را به روی خود بسته یافتند وناچار بار دیگر به توپخانه برگشتند. امّا این بار بیشتر از یکی دو شب نتوانستند دوام بیاورند و به فرمان شاه از آنجا پراکنده شدند.
مرتجعین بعد از این ماجرا ناگهان راه مدرسۀ مروی را در پیش گرفتند، چندین حُجره را ازدست طُلاّب درآوردند و خود در جایشان مُستقر شدند. بطوری که کسروی می نویسد: “در آنجا نیز منبری گذاردند و ملاّیان به منبر رفته به سخنگویی پرداختند. لیکن در این جا سخن را دیگر گردانیده و از زشتگویی و زبان درازی خودداری نمودند”.
آنها تا وقتی که در توپخانه بودند آشپزخانۀ بزرگی به راه انداخته بودند و دیگهای پلو بار می کردند و به کمک آن مردم را به سوی خود می کشیدند. امّا وقتی وارد مدرسۀ مروی شدند، خود را به فقر و فلاکت زدند و نوشته‌ای بر در مدرسه چسباندند که “هر کس در راه خدا به این مشت مردم که محض حمایت شرع دراینجا گرسنه نشسته‌اند می‌تواند از صد دینار تا یک تومان اعانه بدهد که عندالله ضایع نخواهد شد.”
ولی بنا به نوشتۀ حبل المتین، یکی از نشریات روشنگر آن زمان، این هم دروغی بیش نبود و در آنجا هم دیگهای پلوشان باز به راه بود.
در دوره ای که به استبداد صغیرمعروف شد و محمّدعلیشاه با توپ بستن به مجلس و کشتن آزادی خواهان چند صباحی بر مشروطه طلبان چیره گشت، آخوندهای مرتجع بار دیگر قدرت و برو و بیایی یافتند. امّا این بار دولتی سخت مستعجل داشتند، زیرا دیری نگذشت که تبریز به پا خاست. نیروهای آزادیخواه از گیلان و بختیاری به جانب تهران سرازیر شدند و در صف استبداد در همه جا شکست افتاد. تصور اینکه، پس از این رویداد ها ملاّیان مرتجع تا چه حدّ خوار و زبون شدند و آماج خشم و نفرت قرار گرفتند چندان دشوار نیست. شیخ فضل الله که در دوران استبداد صغیر بار دیگر گردن برافراشته و علم مشروعه خواهی را از نو بلند کرده بود بیش از دیگران مطرود و منفور شد.
باز کمی به عقب برگردیم. پس از بمباران مجلس، محمّدعلیشاه تا مدّتی از باز شدن دوبارۀ آن جلوگیری می کرد و ملاّیان را به ایجاد آشوب و فرستادن تلگرافهای بیزاری نسبت به مجلس بر می انگیخت. در این دوره مشوّق اصلی شاه به ایستادگی در برابر آزادیخواهان و روحانیون مشروطه طلب در نجف همان شیخ فضل الله نوری بود.
همانگونه که اشاره رفت، در دورۀ کوتاه استبداد صغیر شیخ نوری بار دیگر فرّ و شکوهی یافته بود، مانند دولتمردان به کالسکه می نشست و همراهان بسیاری با خود بر می داشت. مجموع این کارها و حرکات سبب شده بود که آزادیخواهان کینۀ سختی از او به دل بگیرند. پس از چیرگی مشروطه بر استبداد، برخی از ایشان به اندیشۀ کیفر دادن او افتادند. از جمله جوان بی باکی به نام کریم دواتگر به فکر کشتن او افتاد. این جوان شبی که شیخ از دیداری با همدستان خویش به خانه برمی گشت در راه او کمین کرد و تیری به سویش انداخت که البتّه جز جراحتی سطحی به بار نیاورد.
امّا چنان که گفتیم حکومت استبداد با قیام دلیرانۀ مردم تبریز و دیگر شهرهای ایران درهم شکست و مشروطیّت که از دست رفته پنداشته می شد دوباره احیا گردید. معدودی از دشمنان ملّت و تخطئه کنندگان مشروطیّت به مجازات رسیدند که شیخ فضل الله یکی از آنان بود. نفرت مردم از این آخوند سمج و جاه طلب حدّ و حصری نداشت، به طوریکه حتّی شیخ مهدی پسر او نیز در پای چوۀ دار پدرِ خود را در ملاء عام لعن و نفرین کرد.
آری، مشروطه سرانجام با دلیری ها و فداکاری های بسیار بدست آمد. اما مردمی که سالهای دراز در فضای استبداد و اختناق دم زده بودند آن مایه پختگی سیاسی و آگاهی و همبستگی نیافته بودند که بتوانند از این دستاورد گرانبها پاسداری کنند. چنین بود که از فردای پیروزی، همان کسانی که پشت در پشت در خدمت استبداد عمر به سر آورده و با کج رفتاری ها و خیانت هاشان گزند های بزرگ به میهن رسانده بودند، ماهرانه رنگ عوض کردند و باردیگر همه کارۀ مملکت شدند. بدینگونه مشروطه و قانون اساسی که ضامن بقاء و پشتوانۀ استوار شدن و ریشه دوانیدن آن بود بازیچۀ مشتی دغلکار دو دوزه باز شد. وقوع جنگ اول جهانی و اشغال کشور به وسیلۀ نیروهای روس و عثمانی و انگلیس و قحط وغلای برخاسته از آن نیز عامل مهمی بود که مشروطۀ نوزاد را سخت ناتوان ساخت و از رشد و شکوفایی آن جلوگیری کرد. با این همه در همان پانزده سال نخست عمر مشروطه چهار دوره انتخابات کاملا آزاد برگزار شد و منتخبان مردم با وجود پایین بودن سطح تحصیلاتشان به وظایف خویش در برابر ملّت با بیداری عمل کردند. ولی اوضاع به سبب مجموع عواملی که در بالا اشاره رفت به سرعت رو به پریشانی می گذاشت و مردم را برای پذیرفتن دست نیرومندی که از آستین که به در آید و سر و سامانی به آشفتگی ها دهد از نظر ذهنی آماده ساخت. دیری نگذشت که که آن دست از آستین بیرون آمد و به سرعت مشروطۀ نوخاسته را به “شیر بی یال و دم و اشکم” تبدیل کرد.
در 1299 شمسی کودتایی که دست خارجی در سازمان دادن آن بی تأثیر نبود به وقوع پیوست و مرد قدرت طلبی در صحنۀ سیاست ایران چهره کرد. او رضاخان میر پنچ فرمانده تیپ قزّاق بود که از همان آغازکار دیگرِ بازیگران صحنه را مرعوب خود ساخت. چهار سال بعد همین مرد آخرین شاه قاجار را از تخت سلطنت به زیرکشید و با تصویب مجلس شورای ملّی که حالا دیگر جز آلت بی اراده ای در دست حکومت نبود، تاج شاهی بر سر گذاشت. دیری نگذشت که استبدادی خشن تر و تازه نفس تر جانشین استبداد فرسوده و از نفس افتادۀ قاجاری شد. آزادی های فردی و اجتماعی یکباره حذف و مشروطه عملاً به بوتۀ فراموشی افکنده شد.
البته این را نا گفته نمی توان گذاشت که مرد نیرومند و تازه نفس نظم و سامانی در کشور پدید آورد و گردن کشانی را که از هر گوشه سر بر آورده بودند سرِ جایشان نشاند. هرچند که او در آغاز تظاهر به دینداری را سودمند یافت و در دستۀ های عزاداری عاشورا گِل بر سر می مالید، چون ملاّیان را مزاحم قدرت خود یافت با بی پروایی به سرکوبشان پرداخت. پس از کشف حجاب اجباری که به فرمان او صورت گرفت زنان هم به تدریج به صحنۀ فعالیت‌های اجتماعی گام نهادند و این از تحولات سودمند آن دوران بود. امّا بهترین حکومت های خودکامه هر قدر هم که در بعضی زمینه ها کارایی داشته باشند، در عمل روح ابتکار را می کشند موجب محو شخصیّت و مناعت انسانی در مردم می شوند. افزوده بر این، چون پاسخگویی یکباره از میان می رود، اشتباهات در کنار فساد روزافزون روی هم تلنبار می شوند و سرانجام به انفجاری بزرگ می انجامند. آسیب و جراحتی که از این بابت به جامعه می‌رسد همیشه عمیق و بزرگ است که به آسانی التیام نمی پذیرد، بلکه آثار و عواقب شوم مدتها به جای می ماند و به نسل های بعدی کشیده شود.
در سایۀ استبداد رضا شاهی و دستگاه “تأمینات” او نزدیک به دو دهه اختناق مطلق بر کشور حاکم بود تا شهریور بیست فرا رسید و در پی آن ماهیّت طبل های بلند آواز ولی میان تهی ناگهان برملا شد. کشور ما از هر سو دستخوش هجوم قدرتهایی شد که با آلمان نازی در جنگ بودند. ارتش قدر قدرت! رضاشاهی بیش سه روز در برابر مهاجمان دوام نیاورد. برقرای مناسبات دوستانه میان رضا شاه و هیتلر بهانۀ خوبی به دست اشغالگران داد. آنها می خواستند طریق راه آهن جنوب شمال تسلیحات و آذوقه به روسیه برسانند. ژنرالهای هیتلر تا پشت دروازۀ مسکو رسیده بودند و سقوط آن در صورت نرسیدن کمک های فوری نزدیک به نظر می رسید . نیروهای مهاجم امنیّت ایران و اعلام بی‌طرفی آن را درست مانند آنچه که در جنگ جهانی اوّل به وقوع پیوست با بی پروایی زیر پا نهادند. رضاشاه محمّدعلی فروغی را که در 1313 با خشونت از خود رانده بود بار دیگر به نشستن بر مسند نخست وزیری فراخواند. در سایۀ حسن تدبیر و کاردانی او بود که ایران دچار هرج و مرج نشد وقدرتهای اشغالگر تداوم سلطنت را در دودمان پهلوی پذیرفتند.
از شهریور ۱۳۲۰ تا زمامداری دکتر مصدّق، ایران یک دوران آزادی نسبی همراه با بی نظمی را تجربه کرد که شاید بتوان آن را واکنش طبیعی به اختناق بیست ساله و سرریز احساسات مهار شدۀ مردم دانست. امّا در فضای هرج و مرج و آشفتگی نیز مانند محیط خفقان جایی برای رشد آزادی و پیشرفت جامعۀ مدنی باقی نمی ماند. در چنین محیطی آزادی به صورت بازیچه ای خطرناک در دست نیرنگ پیشگان، آزمندان قدرت و سیاست بازان فرصت طلب در می‌آید.
در مدّت نخست وزیری مصدّق که اندکی بیش از دو سال به طول انجامید ایران از نظر حاکمیّت قانون، احترام به حقوق مردم و حفظ منافع ملّی از پیشرفت های بی سابقه ای برخوردار شد. درگیری با روباه پیر استعمار پس از ملّی شدن صنعت نفت و پیروزی‌های بزرگ سیاسی در مجامع بین المللی حسِ میهن دوستی و تعلّق به یک مصلحت مشترک را به طرز چشمگیری در مردم بیدار کرد. ایرانیان به آیندۀ بهتری امیدوار شدند و معنای گام زدن به سوی یک مقصد ملّی را با تمام وجود احساس کردند.. امّا جهانخواران شرق و غرب هیچگاه استقرار یک دولت ملّی و یک حکومت صالح و خدمتگزار مردم را در کشور ما برنتافته اند. آنها از همان نخستین روز زمامداری دکتر مصدّق با همۀ توان خود به مانع آفرینی و دسیسه چینی در برابر او که به جز مصالح ایران نمی‌اندیشید و بر آستان هیچ قدرت بیگانه‌ای سرنمی سایید کمر بستند. دولت مصدّق کشور را بیش از دو سال بدون برخورداری از درآمد نفت به خوبی اداره کرد و به یک رشته اصلاحات سودمند اداری و مالی نیز دست زد. مصدّق برای پایان دادن به بحرانی که پس از ملّی شدن صنعت نفت بر کشور تحمیل شد حاضر بود غرامت عادلانه ای به شرکت شرکت نفت انگلیس که اکثریت سهامش به دولت انگلستان تعلّق داشت بپردازد. ولی انگلیس و آمریکا بیرون رفتن موفقیت آمیز ایران را از آن بحران برای منافع آیندۀ خود در کشورهای نفت خیز خطرناک تشخیص دادند و به سرنگونی دولت او از راه توسّل به زور مصمم شدند. چرچیل که بار دیگر در انگلستان بر مسند نخست وزیری نشسته بود پس از انتخاب آیزنهاور به ریاست جمهوری آمریکا در 1952 ، شتاب زده راه سفر به واشنگتن را در پیش گرفت و طی یک هفته اقامت در کاخ سفید به یاری برادران دالس (جان فاستر و اَلِن در که در دولت جدید جمهوریخوه به ترتیب تصدی وزارت خارجه و سازمان سیا را به عهده داشتند) توانست موافقت آیزنهاور را به مشارکت با انگلیس در سازمان دادن یک کودتای نظامی در ایران با هدف برانداختن دولت مردمی مصدّق جلب کند. کودتا گرچه در مرحلۀ نخست شکست خورد ولی در 28 مرداد سی و دو با همکاری خیانت کاران داخلی با پیروزی قرین گردید دموکراسی نوپای ایران را به زانو درآورد.
وقتی جماعتی به یاری بیگانگان بر جایگاه قدرت نشستند، جز فرمانبرداری از بیگانه چارۀ دیگری نخواهند داشت. تجربه نشان داده است که قدرت های سلطه گر همواره دوست دارند کارهای خود را با حکمرانان خودکامه، خشن در برابر مردم ولی رام و دست آموز در برابر خود حلّ و فصل کنند تا با دولتی برگزیدۀ مردم. آنها از این که منتظر رأی نمایندگان منتخب مردم و طیّ مراحل قانونی برای هر تصمیمی باشند نفرت دارند. ازاینرو تا هنگامی که مصدّق زمامدار بود، جز کارشکنی و فتنه انگیزی واکنش دیگری نشان ندادند. از آن هنگام تا انقلاب بهمن پنجاه و هفت اداره ایران به دست کسانی افتاد که احساس تعهّد و مسئولیّتی در قبال مردم نداشتند و این خود چندان شگفت نبود، زیرا قدرت خود را از مردم نگرفته بودند.
کودتا برای ایران پی آمدهای مصیبت بار بلند مدتی داشت. شاه پس از این که بار دیگر به دست آمریکا و انگلیس بر تخت سلطنت استوار شد دورۀ بیست و پنج سالۀ فرمانروایی خودکامه اش مشروطیت را به طور کامل تعطیل کرد و کشور را به ورطۀ انقلاب افکند. انقلابی که از آن به جای دموکراسی و حکومت قانون استبدادی به مراتب خشن تر از استبداد سلطنتی با دستاویز دین سر بر آورد که از عمر نحوست بار آن بیش از چهل و چهار سال گذشته و از آن زخم های عمیقی بر پیکر ایران و روح و روان مردم نشسته است .
در دوران بیست و پنج سالۀ بعد از کودتا آزادی سیاسی و ارادۀ ملّی که از ۱۳۳۰ تا ۱۳۳۲ مجال کوتاهی برای ظهور یافته بود، با خشونت سرکوب شد. از مشروطه و نظام پارلمانی جزاسمی بر روی کاغذ بر جای نماند. صندلیهای مجلس شورا به اشغال عناصر سرسپرده ای در آمد که در فاصله های منظم با صحنه گردانی ساواک مانند عروسک های خیمه شب بازی سر از صندوق‌ها در می آوردند. دو حزب فرمایشی هم وجود داشت، امّا پایگاه آنها نه در میان تودۀ مردم، بلکه در محافل کار چاق کنی و دستگاه‌های انتظامی و امنیّتی و نهادهای سرکوب و اختناق بود. نکتۀ دیگر آنکه شاه و و اکثریت کارگزاران او هرچند پایبند دین نبودند، از عامل مذهب برای فریفتن مردم و مشغول داشتن آنها به خرافات و اعتقادات عقب ماندۀ دینی و بر پا داشتن مراسم وابسته به آن بیشترین بهره برداری را به عمل می آوردند. کار آنها مصداق بارز این حکایت سعدی بود که یکی بر یر شاخ و بُن می برید.
چنین بود که همۀ جمعیّت ها و گروه های سیاسی غیر وابسته که پایگاهی میان مردم داشتند تعطیل شدند و رهبرانشان در معرض حبس و تهدید قرار گرفتند. درواپسین سالهای حیات نظام سلطنتی این روند حتی با شدّت و بیشتری دنبال شد. برپا داشتن حزب رستاخیز و اعلام اینکه همه باید ًبه عضویّت آن آن در آیند و یا کشور را ترک کنند نقطۀ اوج توهم قدرتمندی و خود بزرگ بینی شاه بود. به این ترتیب او در چند سال پایانی سلطنت خود همۀ ملاحظات ظاهری را هم در رعایت مشروطۀ پارلمانی به یکسو نهاد و رسماً به به دیگر خودکامگان متکی به نظام تک حزبی در جهان ملحق شد. طرفه آنکه شاه گاه گاهی وابستگی جنینی خود را به قدرتهایی که او را بر مسند فرمانروایی نشانده بودند فراموش می کرد و سخنانی بر زبان می راند که بالا نشینان دنیای غرب را خوش نمی آمد. او در دنیای متوهمانۀ خود می خواست ایران را ظرف مدّتی کوتاه به پنجمین نیروی نظامی و اقتصادی جهان تبدیل کند، بی آنکه اندکی به تدارک زمینه و زیر بنای فکری، فرهنگی و مادّی برای چنین کار بزرگی اندیشیده باشد. شورای عالی اقتصاد هر ماه با شرکت گزیده ای از بلند پایگان و منصب داران نظام در حضورش تشکیل می شد، تا نبض اقتصادی کشور را بگیرد و راه و روندی را که کشور برای پیشرفت می بایست برگزیند نشان دهد. ولی شاه به توصیه ها و صلاح اندیشی کارشناسان کمترین وقعی نمی نهاد و در پایان هر نشست فرمان می داد که تنها اوامر متوهمانۀ خود او را به کار ببندند. او در عمل به قبله گاه دلالها و کارچاق کن های بین المللی تبدیل شده بود که هر کدام سعی داشت با پرداخت باج سبیل بیشتری به وی و برادران و خواهرانش و برخی از آتش بیاران معرکه خر خود را زودتر از رقیبان از پل بگذراند
درده ساله پایانی عمر نظام سلطنتی، دیکتاتوری و خودکامگی مطلق و عنان گسیخته حاکم بود. شاه و بستگان و اطرافیانش هر کاری که می خواستند می کردند و لازم نبود به کسی حساب پس دهند. همانگونه که اشاره رفت ، در آن فضای اختناق تنها جماعتی که امکان فعّالیّت و و گردهم آمدن داشتند آخوندها و پیروان گوسفند وارشان بودند. مردم هر روز بیش تر از روز از دستگاه حاکم بریده می شدند.
در غیبت نهادهای دموکراتیک و رسانه های آزاد، هیچ امکانی برای پاسخگو ساختن متجاوزان به حقوق مردم و دارائی های ملّی وجود نداشت. اگر در برخی از سازمانها هنوز آثاری از درستکاری و وجدان کار دیده می به انصاف دست اندرکاران بستگی داشت نه به وجود قاعده و ضابطه ای که باید رعایت شود.
هنگامی که درِهای گفت و شنود و آزادی بیان بر روی شهروندان بسته شود، هنگامی که برای مردم هیچ امکانی وجود نداشته باشد که از دولتمردان و مسئولان حساب و کتابی بخواهند، راه دیگری جز توسل به خشونت باقی نمی ماند. مردم ناگزیر به گروه‌های افراطی چپ و راست و انحصار گرایان و مرتجعان مذهبی که به آنها وعده هی فریبنده می دهند روی می آورند. در چنین اوضاع و احوالی سازمانها و شخصیّت هایی که خواستار دموکراسی و آزادی و حکومت قانون با با به کاربستن روشهای مسالمت آمیز باشند طبعاً اعتبار خود را در چشم آنان از دست می‌دهند و فرقه ها و گروه های برانداز که مردم را به مقاومت مسلحانه و توسّل به کشت و کشتار ترغیب می‌کنند وجاهت می یابند. بیهوده نبود که در سالهای پیش از انقلاب جوانان کشور دسته دسته به چنین گروههایی روی آوردند. آیا این پدیده را آیا به چیزی جز واکنش مردم در قبال رفتار خودسرانه شاه و کارگرارانش و از میان بردن همۀ تشکّل هدی سیاسی ملتزم به قانون اساسی و مشروطۀ پارلمانی می توان تعبیر کرد؟
چنین شد که اکثریّت بزرگی از مردم از انقلاب با آغوش باز استقبال کردند، چون خواستار آزادی و دموکراسی و پاسخگویی حکومتگران بودند. خمینی هم تا پیش از بازگشت به کشور رندانه همانها را وعده می داد. ولی آنچه برای ایران به ارمغان آورد یک استبداد خون آشام و واپس گرای دینی بود. در زمان شاه مردم دست کم از آزادی های اجتماعی برخوردار بودند ولی پس از چیرگی ملّایان همان را هم از دست دادند. اکنون بیش از چهار دهه است که حتی در خصوصی ترین حریم زندگی خود نیز آزادی ندارند. این تیره روزی بزرگ را جز همان کسی برای ایران تدارک دید که هنگام نشستن بر مسند سلطنت در مجلس شورا ملّی در حالی که دست بر روی قرآن گذاشته برای پاسداری از مشروطه و به کاربستن قانون اساسی آن سوگند یاد کرده بوددر عمل امّا قانون اساسی مشروطه را یکسر زیر پا گذاشت و در خودکامگی تا آنجا پیش رفت که در کشور نظام تک حزبی قرار ساخت و مردم را در صورت نپیوستن به آن تهدید به نفی بلد کرد.
آزادی های دموکراتیک وحکومت قانون تنها فضای دلخواهی است که به عدالت و ارزش های انسانی فرصت رشد و شکوفایی و باروری می‌دهد. دموکراسی تنها بنیان استواری است که بشر می‌تواند با تکیه بر آن با گام های مطمئن در راه رسیدن به دانش و بینش و شادکامی همگانی پیش رود و افق های اندیشه را هر روز بیشتر گسترش دهد. هنگامی که یک نظام حکومتی مردمش را از شرکت آزادانه در سرنوشت خود محروم می کند، بزرگترین خیانت را در حقّ آنان روا داشته و مهلک ترین ضربه ها را بر اساس هستی آنان وارد آورده است. چنین خیانت عظیمی را چگونه می توان بخشود و به دست فراموشی سپرد؟
علل و موجباتی که به اوضاع و احوال فاجعه بار کنونی انجامید در بالا تشریح شد. بگذریم از این که در این سالها کسانی که هویت آنها مشخّص است و جز تفرقه آفکنی و هتّاکی به دیگر تشکل های سیاسی در خارج از کشور هنری از خود نشان نداده اند به یاری رسانه های متکی به پول سعودی یا اسرائیل می کوشند دوران پهلوی را در چشم نسل بعد از انقلاب به شکل یک بهشت گم شده تجسّم بخشند.
آنچه می ماند پاسخ به این پرسش است که اکنون برای کمک به پایان دادن کابوس ولایت فقیه در ایران چه باید کرد؟ پاسخ این است که امروز کوشش یکایک باید این باشد که نشان دهیم تجربۀ تلخ انقلاب نافرجام بهمن پنجاه و هفت و پی آمدهای فاجعه بار آن به ما آگاهی و پختگی بخشیده است و می‌تواند برانگیزندۀ ما برای یک آغاز دیگر باشد. امّا این مقصود تنها با حرف به تحقق نمی پیوندد. حرف باید به پشتوانۀ عمل متّکی باشد. در عمل کاری که در این روزهای محنت بار می توانیم کرد این است که هرکدام از ما در محدودۀ امکانات خود و به هر وسیله‌ای که در اختیار دارد برای شکل گرفتن یک ائتلاف فراگیر از نیروهای میهن دوست، جممهوی خواه و چه مشروطه طلب، به منظور پیکار همه جانبه در راه محو کامل نظام ولایت فقیه و استقرار دموکراسی واقعی در کشور تلاش کنیم. باید با خود عهدی راستین ببندیم که بعد از رها شدن ایران از چنگال خونریز ملاّیان دیگر هرگز زیر بار استبداد و خودکامگی به هر رنگ، از سوی هر کس و به هر نیرنگ و زیر هر پوششی که باشد نرویم و آزادی خود را در لوای یک نظام دموکراتیک ولو به بهای جان، نگه داریم. زیرا به تجربه دریافته ایم که ریشۀ همۀ شوربختی ها، ناکامی ها و عقب ماندگی ها، محروم ماندن از آزادی و دموکراسی و حکومت قانون است. پیمان خود را با ایران جاودان تازه کنیم و هیچگاه از تلاش در راه این هدف گرامی که آزاد ساختن میهن و زادگاه گرامی خویش و پدرانمان از چنگال بی رحم استبداد مذهبی است فارغ نباشیم و هرگز این پیمان را به فراموشی نسپاریم.
منابع مطالعه
جنبش مشروطۀ ایران، ویکی پدیای فارسی
تاریخ مشروطه ایران در دو جلّد، نوشتۀ احمد کسروی، نحمد کسروی ، انتشارات امیرکیر
تاریخ مشروطیت ایران در سه جلد، نوشتۀ دکتر مهدی مک زاده، انتشارات سخن
تاریخ بیداری ایرانیان، نوشتۀ ناظم الاطبّاء کرمانی، به تصحیح سعیدی سیرجانی، انتشارات امیرکبیر